Συλλογικότητα-Δημοκρατία στο σχολείο και εκπαιδευτικό έργο

Στο σημερινό θέμα θίγεται το ζήτημα της παιδαγωγικής ελευθερίας και της δημοκρατίας στα σχολεία. Η «ελευθερία» ούτε ποιητική λέξη είναι ούτε ορίζεται από γενικόλογα αξιώματα του τύπου «η ελευθερία του ενός τελειώνει εκεί όπου αρχίζει η ελευθερία του άλλου». Η ελευθερία είναι η απτή πραγματικότητα του κατά πόσο μπορώ να τραφώ σωστά, να ζήσω με ασφάλεια, να θεραπευτώ, αν ασθενήσω, να ψυχαγωγηθώ, να μορφωθώ και ελεύθερα να αναπτύξω τον εαυτό μου. Αντίστοιχα, η ισότητα δεν περιορίζεται ως έννοια από τη (θεωρητικά) ακριβοδίκαιη αντιμετώπιση όλων απέναντι στο νόμο, αλλά από τη εξασφάλιση ίσων ευκαιριών πρόσβασης στον πλούτο (πνευματικό και υλικό) που παράγει μια κοινωνία. Άρα, για να επανέλθουμε στο αρχικό ερώτημα, προφανώς σε μια ταξική κοινωνία δεν μπορούμε να μιλάμε για ουσιαστική δημοκρατία, αφού αυτό πάνω στο οποίο θεμελιώνονται οι ταξικές κοινωνίες είναι η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο και η βία του εκμεταλλευτή πάνω στον εκμεταλλευόμενο. Συνεπώς, ούτε το σχολείο μπορεί να είναι αποκομμένο από την κοινωνία και να αποτελέσει νησίδα δημοκρατίας, σε μια κοινωνία με ταξικά χαρακτηριστικά.

Τι είναι αυτό που περιορίζει την ελευθερία και τη δημοκρατία στα πλαίσια του σχολείου;

Είναι άραγε οι «μνημονιακές» ή «νεοφιλελεύθερες» πολιτικές η ουσία του προβλήματος; Με άλλα λόγια, ένα κράτος με ταξικό πρόσημο και πιο συγκεκριμένα (για να λέμε τα πράγματα με το όνομά τους) ένα καπιταλιστικό κράτος, υπάρχει περίπτωση οι πολιτικές που θα εφαρμόσει (και στο χώρο της παιδείας που μας ενδιαφέρει) να είναι ποτέ φιλολαϊκές; Το καπιταλιστικό κράτος εφαρμόζει πολιτικές που εξυπηρετούν τους σκοπούς του. Είτε νεοφιλελεύθερες ονομάσουμε τις πολιτικές που εφαρμόζει ή μνημονιακές, ένα είναι το μόνο βέβαιο, ότι πρόκειται για ταξικές πολιτικές. Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο, μπορεί τα συνθήματα να δίνουν και να παίρνουν, στην «πασαρέλα της παραπλάνησης», του τύπου: «περισσότερη δημοκρατία στα σχολεία», «πρώτα ο μαθητής» κτλ., αλλά η πραγματικότητα που βιώνουν μαθητές, εκπαιδευτικοί και γονείς, είναι ότι οι μόνες ελευθερίες που σου επιτρέπονται στο υπάρχον σύστημα είναι μέχρι εκεί που δεν αμφισβητούνται το καπιταλιστικό κράτος και οι πολιτικές που αυτό εφαρμόζει.

Και από αυτή την οπτική γωνία πρέπει να εξετάσουμε και τις αλλαγές που προωθεί η κυβέρνηση στα πλαίσια των νέων δομών και της αυτοαξιολόγησης-αξιολόγησης. Οι πολιτικές αυτές υλοποιούνται εδώ και δεκαετίες σε πολλά κράτη της ΕΕ και άλλων καπιταλιστικών κρατών από αστικές κυβερνήσεις όλων των αποχρώσεων και από αυτή την πλευρά είναι παραπλανητικό να κλίνουμε σε όλους τους τόνους το ιδεολόγημα ότι η αντιδραστική πολιτική είναι προϊόν νεοφιλελεύθερης προέλευσης.

Οι νέες δομές, η αξιολόγηση και οι σχεδιαζόμενες αλλαγές για το ρόλο του συλλόγου διδασκόντων συνδέονται με τους στόχους μιας παραγωγικής διαδικασίας που χρειάζεται όλο και περισσότερα τους πολύπλευρα ικανούς εργαζόμενους για να μπορούν να χειρίζονται τα μηχανήματα τα οποία αντικαθίστανται από νέα με πολύ πιο γρήγορους ρυθμούς απ' ό,τι παλαιότερα, να μπορούν να ανταποκρίνονται σε μεγάλο εύ­ρος της γραμμής παραγωγής, να αλλάζουν συχνά καθήκοντα και να διευρύνουν συνεχώς τις δεξιότητές τους. Η προσαρμογή της καπιταλιστικής σχέσης γίνεται με τη γενίκευση των ελαστικών σχέσεων εργασίας, την προσωρινή εργασία, τις υπεργολαβίες κλπ.

Η «διά βίου μάθηση» αποτελεί λοιπόν την αστική απάντηση στην ανάγκη για έναν πολυ-λειτουργικό εργαζόμενο στο έδαφος των αντικειμενικών αλλαγών στην παραγω­γική διαδικασία.

Σε αυτά τα πλαίσια το σχολείο γενικά αποτυπώνονται και βασικές ιδεολογικές λειτουργίες όπως η αιτιολόγηση της αιωνιότητας των αστικών εκμεταλλευτικών σχέ­σεων, η εξύμνηση και ο εξωραϊσμός της αστικής δημοκρατίας, η αστική αντίληψη για την τυπική ισότητα και ελευθερία, η απόκρυψη της ταξικής φύσης της εκμετάλλευσης. Η προσαρμογή στα νέα δεδομένα αφο­ρά ανάμεσα στα άλλα: ότι στις λεγόμενες οκτώ αναγκαίες ικανότητες που ορίζει η στρατηγική της «διά βίου μά­θησης» ορίζονται με σχετική αυτοτέλεια οι άξονες μιας συγκροτημένης και δομημέ­νης ιδεολογικής πα­ρέμβασης (π.χ. κοινω­νικές ικανότητες και ικανότητες που σχετί­ζονται με την ιδιότητα «του Ευρωπαίου πο­λίτη», «πρωτοβουλία και επιχειρηματικότη­τα», «πολιτισμική συ­νείδηση»).

Η αξιολόγηση αποτελεί βασικό εργα­λείο ελέγχου και αποτίμησης των καπιταλιστι­κών αναδιαρθρώσεων στην εκπαίδευση.  Βαδίζουμε προς την σχετικά αυτόνομη-διαφοροποιημένη-ανταγωνιστική σχολική μονάδα, πολλές φορές στο όνομα της λεγόμενης παιδαγωγικής ελευθερίας, με ευθύνη για τα οικονομικά της, την επιλογή αναλυτικών προγραμμάτων, βιβλίων και εκπαιδευτικών. Η "αυτόνομη" σχολική μονάδα είναι περισσότερο "ευαίσθητη" στις απαιτήσεις των "πελατών", η συντήρηση ή η ανάπτυξή της εξαρτάται άμεσα από τη "ζήτηση" των εκπαιδευτικών ή ερευνητικών "προϊόντων" τους, την αξιολόγησή της από την αγορά. Η διαφοροποίηση στηρίζεται στην ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ-ΕΥΕΛΙΞΙΑ που συνδέεται με ντόπια και ευρωπαϊκά προγράμματα, που κατακλύζουν πλέον καθημερινά τα σχολεία και τσακίζουν τη σκέψη των παιδιών, και φυσικά στη λεγόμενη διαθεματική προσέγγιση της γνώσης.

Από αυτή την πλευρά είναι ιδιαίτερα προβληματικό ότι στην ίδια την εισήγηση της ομάδας του ΚΕΜΕΤΕ διακρίνουμε πλευρές που καλλιεργούν την αντίληψη περί καλής αξιολόγησης που δεν είναι ακόμα καθαρά ατομική, που δεν εφαρμόζει από την πρώτη στιγμή απολύσεις. Διευκολύνει την στρατηγική του Υπουργείου να εμπεδωθεί η κουλτούρα αξιολογησης σε όλους τους συναδέλφους που ουσιαστικά εμπλέκονται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο στην αξιολόγηση. Αποκρύπτει ότι η αυτοαξιολόγηση της σχολικής μονάδας μετατρέπει τους εκπαιδευτικούς συνυπέυθυνους για την διαχείριση μιας αντιλαϊκής, αντιεκπαιδευτικής πολιτικής των περικοπών, της αδιοριστίας, της αντιεπιστημονικότητας και της αύξησης των ταξικών φραγμών. Εν κατακλείδι η καλλιέργεια της αντίληψης ότι μπορεί στην ταξική κοινωνία να υπάρχει καλή, φιλολαϊκή αξιολόγηση είναι αντιεπιστημονική και αντιδιαλεκτική, γιατί αποσυνδέει την αξιολόγηση από τις προωθούμενες κάθε φορά αλλαγές στο σχολείο και το σχολείο από την οικονομία.

Οι εργαζόμενοι κι εδώ εμείς οι εκπαιδευτικοί, οι γονείς, οι μαθητές, για να ξεκαθαρίσουμε το χαρακτήρα της αξιολόγησης πρέπει να απαντήσουμε στο βασικό ερώτημα: Ποιος, ποιον και για ποιο σκοπό;

Δεν είναι τυχαίο που όπου εφαρμόστηκαν οι αντιδραστικές αναδιαρθρώσεις στην εκπαίδευση και το εργαλείο της αξιολόγησης τα αποτελέσματα είναι θετικά από την πλευρά του κεφαλαίου και των μηχανισμών του, με την έννοια ότι πιάστηκαν οι δείκτες που έθεσαν (σχολεία αυτόνομα, διαφοροποιημένα, κατάρτισης και δεξιοτήτων, φτηνοί, ημιμαθείς και ευέλικτοι εργαζόμενοι...), αλλά καταστροφικά από την πλευρά των μορφωτικών αναγκών των παιδιών των λαϊκών οικογενειών: ο λειτουργικός αναλφαβητισμός & η εκμετάλλευση στα ύψη!

Είναι φανερό λοιπόν ότι το αστικό σχολείο που υπηρετεί ένα άδικο και εκμεταλλευτικό σύστημα είναι αυταπάτη η θέση που έχει μεγάλη επιρροή ειδικά στο κίνημα των εκπαιδευτικών και απολυτοποιεί τη «δυνατότητα» του εκπαιδευτικού να επιλέγει δήθεν παιδαγωγικές και διδακτικές μεθόδους και επιμέρους γνωστικά αντικείμενα, χωρίς την ανάγκη να αντιπαρατίθεται συνολικά με τους στόχους και το περιεχόμενο του σχολείου, το κράτος και την εξουσία της αστικής τάξης που το προσδιορίζει.

Το συσμπέρασμα αυτό βγαίνει και από την πείρα του ίδιου του κινήματος.

• Παράδειγμα 1^ο: το σχολικό έτος 2013-14, όπου επιχειρήθηκε η εφαρμογή της αξιολόγησης στα σχολεία, έγινε παράκαμψη του συλλόγου των διδασκόντων (το γνωστό «εντέλεσθαι»), κάτω από το βάρος της άρνησης πολλών συλλόγων να συμμετάσχουν στις διαδικασίες της αξιολόγησης.

• Παράδειγμα 2^ο: παρά τις θριαμβολογίες της σημερινής κυβέρνησης και των αντίστοιχων συνδικαλιστικών παρατάξεων ότι επανήλθε η δημοκρατία στα σχολεία, είναι χαρακτηριστικό ότι δεν καταργήθηκε ούτε γραμμή από το περίφημο «καθηκοντολόγιο» που μετατοπίζει αρμοδιότητες από τους συλλόγους στους διευθυντές και θέτει ένα ασφυκτικό πλαίσιο λειτουργίας για τους εκπαιδευτικούς.

• Παράδειγμα 3^η: Στο πολυνομοσχέδιο για τις νέες δομές στην εκπαίδευση, που είναι προς ψήφιση, ορίζεται ότι η ανάθεση καθηκόντων στους εκπαιδευτικούς θα γίνεται από πίνακα ελέγχου, όπου οι πάνω θα αναθέτουν στους κάτω και θα τους ελέγχουν ασφυκτικά, αν υλοποίησαν την πολιτική που κάθε φορά θα ορίζεται (αξιολόγηση κτλ.)

• Παράδειγμα 4^ο: στο δημοκρατικό και ανοικτό στην κοινωνία σχολείο που πολυδιαφημίζουν οι κυβερνώντες και οι συνδικαλιστικοί ουραγοί τους, όταν δεν πρόκειται για χορηγούς ή ΜΚΟ (όπου οι πύλες του σχολείου ανοίγουν διάπλατες), η πρόσβαση σε οποιαδήποτε άλλο φορέα (π.χ. σε ένα σύλλογο γυναικών ή στην Πανελλήνια Οργάνωση Εθνικής Αντίστασης) καθίσταται αδύνατη, αφού σύμφωνα με την κείμενη νομοθεσία θα πρέπει να έχει κατατεθεί φάκελος, προκειμένου να γίνει η επίσκεψη, τουλάχιστον 1 χρόνο νωρίτερα.

Η έννοια της παιδαγωγικής ελευθερίας ως προς το περιεχόμενό της δεν είναι ούτε ουδέτερη ούτε αταξική. Δεν είναι άχρωμο, άγευστο, άοσμο ευγενές αέριο. Είναι έννοια ταξική, το δε περιεχόμενό της προσδιορίζεται από το χαρακτήρα της εκάστοτε εξουσίας.

Οταν η διδασκαλία υποχρεωτικά αντιστοιχίζεται με το σημερινό περιεχόμενο των σπουδών, τότε η παιδαγωγική τους ελευθερία είναι ο φερετζές της αντιεπιστημονικότητας, του σκοταδισμού, της υποταγής. Η παιδαγωγική ελευθερία του συστήματος δεν είναι ούτε παιδαγωγική, ούτε ελεύθερη. Για τη μισθωτή εργασία, για τον εκπαιδευτικό, για την προλεταριακή διανόηση η παιδαγωγική ελευθερία των αστών είναι η δική τους σκλαβιά. Κι όπως έλεγε ο Δ. Γληνός, «ένας δάσκαλος σκλάβος μόνο δούλους μαθητές μπορεί να βγάλει».

...και η αληθινή ελευθερία κόντρα στο ραγιαδισμό

Η αληθινή παιδαγωγική ελευθερία είναι αυτή που υπηρετεί την επιστήμη, τη θεωρία της εξέλιξης και του ιστορικού υλισμού, τη μέθοδο και τη λογική της διαλεκτικής, τη φιλοσοφία του διαλεκτικού υλισμού.

Η αληθινή παιδαγωγική ελευθερία του εκπαιδευτικού είναι η «από τα κάτω» αντίσταση στην «από τα πάνω» κυρίαρχη ιδεολογία, βρίσκεται εκεί όπου από καθέδρας γίνεται πράξη η απειθαρχία και η ανυπακοή.

Η παιδαγωγική ελευθερία βρίσκεται εκεί που διδάσκεται η αντίσταση στο ραγιαδισμό, στη μοιρολατρία, εκεί που απορρίπτεται η υποταγή στην αστική νομιμότητα, στη βία της αστικής τάξης.

Η πραγματική παιδαγωγική ελευθερία είναι αυτή που από ηθική και αισθητική άποψη μπολιάζει τις ψυχές των παιδιών με τις πανανθρώπινες αξίες της ισότητας, της αλληλεγγύης, του δίκιου των λαών και όχι των ιμπεριαλιστών. Είναι αυτή που ενσαρκώνει και εμπνέει στα παιδιά τον αγώνα για την ειρήνη, όχι γενικά και αόριστα, αλλά ενάντια στους άδικους πολέμους, ενάντια στους ιμπεριαλιστικούς πολέμους. Είναι αυτή που απορρίπτει τα πρότυπα των «Ράμπο», της υποκουλτούρας, της εγκληματικότητας, της καταστολής, του ρατσισμού, της ξενοφοβίας, και γενικότερα τη σαπίλα του καπιταλισμού. Η πραγματική παιδαγωγική ελευθερία είναι αυτή που στην άκρη της πένας του εκπαιδευτικού γράφει «όλα για τη χειραφέτηση της ανθρωπότητας, όλα για το νέο τύπο ανθρώπου».

Τελικά, πρώτα ο μαθητής;

Οι ταξικοί φραγμοί που υψώνονται και εντός των σχολικών τειχών αφορούν πρωτίστως τους μαθητές και τους γονείς τους. Από τα πρώτα κιόλας στάδια της φοίτησής του κανείς στο σχολείο, καταλαβαίνει ότι οι ίσες ευκαιρίες στη μάθηση είναι ένα «άδειο πουκάμισο». Το πόσο μπορείς να τρέξεις στο διαρκή αγώνα για την απόκτηση μορφωτικών εφοδίων εξαρτάται από το πόσο βαθιά μπορεί να βάλει ο γονιός το χέρι στην τσέπη.

Όσο για τη δυνατότητα της μαθητικής έκφρασης μέσω των μαθητικών κοινοτήτων, είναι αποδεκτή από το σύστημα όταν δε φτάνει να ακουμπά και να αμφισβητεί τις εφαρμοζόμενες αντιλαϊκές πολιτικές. Έτσι, μπορεί οι μαθητικές κοινότητες να χαρακτηρίζονται «κύτταρο δημοκρατικής ζωής» (βιβλίο πολιτικής παιδείας Α΄Λυκείου), αλλά κάθε δράση των μαθητών που αντιπαρατίθεται με την ουσία των ταξικών πολιτικών (αποχή, κατάληψη κτλ.), χαρακτηρίζεται παράνομη διαδικασία. Και φυσικά, οι περιορισμοί δεν περιορίζονται μόνο στα λόγια ή σε παραγγέλματα του τύπου «έξω τα κόμματα από τα σχολεία» (εννοώντας εκείνα τα κόμματα που αμφισβητούν την εφαρμοζόμενη πολιτική). Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις των μαθητών που σύρθηκαν σε δίκες για τις διεκδικήσεις τους (τα γνωστά μαθητοδικεία).

Υπάρχουν άραγε μέσα σ’ αυτά τα πλαίσια περιθώρια ελευθερίας για τον εκπαιδευτικό;

Να σημειώσουμε πρωτίστως ότι η μετάθεση αρμοδιοτήτων προς τα κάτω (δηλαδή στους ώμους των εκπαιδευτικών) δεν κάνει το σχολείο δημοκρατικότερο, όσο το γενικότερο πλαίσιο δεν αλλάζει. Για παράδειγμα, ας αναρωτηθούμε: άλλαξε ο ρόλος του διευθυντή της σχολικής μονάδας, επειδή απλώς κάποια στιγμή ο σύλλογος διδασκόντων είχε ρόλο στην εκλογή του;

Πραγματική δημοκρατική λειτουργία ενός σχολείου είναι η σύγκρουση με την εφαρμοζόμενη κάθε φορά ταξική πολιτική και όσους είναι πρόθυμοι να την εφαρμόσουν. Κι είναι πολλά τα παραδείγματα:

• Συλλόγων διδασκόντων που μαζί με το σωματείο τους και τους συλλόγων γονέων, αλλά και το μαθητικό κίνημα αντιστάθηκαν και πέτυχαν να μη συγχωνευτούν τμήματα, να μην καταργηθούν τομείς στην Τεχνική Εκπαίδευση, να καλυφθούν οι ελλείψεις άμεσα σε προσωπικό και υλικοτεχνική υποδομή.

• Μαθητών που παρά τις απειλές και την τρομοκρατία βγήκαν στο δρόμο μαζικά και απαίτησαν και κέρδισαν, όπως π.χ. πέρυσι το να πάρει πίσω η κυβέρνηση την κατάργηση των επαναληπτικών εξετάσεων.

• Εκπαιδευτικών που με αυταπάρνηση αντιστέκονται στη λογική της αμάθειας και της ημιμάθειας, που πασχίζουν να κάνουν τη γνώση όπλο κάθε μαθητή, που το μαθαίνουν να σκέφτεται, να αμφισβητεί την πραγματικότητά του και να ονειρεύεται.

Και για να παραφράσουμε το Μπρεχτ:

Υπουργέ, ο εκπαιδευτικός είναι χρήσιμος πολύ

Έχει όμως κι ένα ελάττωμα... ξέρει και να σκέφτεται!